Taq rub’eyal samaj richin ruchajinirisaxik ri qatinamit

Guatemala jun amaq’ k’o ruk’wan q’ij richin k’aslemal ruwachulew, xa xe chi man k’utuj ta k’ïy pa ütz rub’eyal. Ri taq rub’eyal man ütz ta, xketz’ila’ na ri k’axk’olil; chuqa’ ri k’ak’a’ k’ulmatajem chi rij ri na’oj qatzol qachwinäq ruma ri k’ak’a’ taq tzij taqoj, qajäl chi re ri rub’eyal chi rij ri ch’akulal ajnaq’äl, xqach’akulaj qa ch’ax b’ey.

Ri nikik’äm ri k’ulmatajem qatinamit nrajo’ k’ak’a’ samaj, xa xe man ütz ta chik. Ri Complejo Hidroeléctrico Renace jun chi kiwinaq aj Guatemala ri nuya’ rutzijol chi re’ chi ri k’itzij taq rub’eyal ruwachulew e k’ak’a’ chi rij ruchajinirisaxik ri qamayej. Rumal re re’ xuchap kik’in ri taq proyecto nimaqäj ruwachulew, ri nikik’äm rutzijol chi ke ri taq ajk’ulaj tinamit ch’iqän, richin nikik’utuj chi kitzij pa ke ri taq rub’eyal k’axk’olil, ri ketob’ej chi ke’ ri kik’aslemal pa ruwi’ k’uxaj, ruwi’ etamanik qak’ux chuqa’ pa ruwi’ qak’ayewal, chuqa’ pa ri’ nikik’äm rutzijol chi rij ri ruchajinem ruwachulew.

Excelencia Agrícola jun chi kiprograma ri nrokisaj chi kij 18 taq tinamit pa ri k’ojlib’äl ruwäch ri proyecto hidroeléctrico, akuchi’ taq k’amöl k’ak’a’ samaj nikik’utuj chuqa’ nikeq’ej ri molaj ajwachib’al San Pedro Carchá, Alta Verapaz, pa ri ütz taq rub’eyal k’axk’olil. Rik’in taq k’axk’olil qatinamit, xkek’utuj ri taq rub’eyal k’ixk’olil q’ij, k’ak’a’ taq ch’akulal ruwachulew (sistemas agroforestales) chuqa’ taq rub’eyal k’amonel ya’ (sistemas de riego); richin chi ke ri ajwachib’al yetikïr nikitz’ëj chi ke’ rutzijol, xekiqaya’ chi ke ri taq k’axk’olil pa k’oponem, chuqa’ xtikixyak chi ke ri ch’aqa’ chik ajwachib’al. Re taq samaj re’ tajin nuköch’ ri k’axk’olil pa ajfamilia taq q’ij chuqa’ ri chik ri qatinamit, ruma ri’ k’o chik ja k’ïy 100 taq proyecto, pa ruwi’ taq vivero, taq k’axk’olil chuqa’ qatinamit, ri Ronojel xkek’ulwachitäj ruma Renace.

‍

Ri k’axk’olil ajfamilia, pa k’ïy chi ke xe’aläj ruma ala’ chuqa’ alaxib’, nikichajinäx ri taq ruq’ij ri nikik’ulwachitäj, ruma winaq ri man q’alaj tzij ta chi ke, achi’el: tomate, acelga, remolacha, cebolla, chile pimiento, ixim chuqa’ kib’. Chuqa’ pa jun qatinamit q’axk’olil, ri winaqi’ yetikïr nikisamäj rik’in taq k’axk’olil k’amonel pa ri k’ayib’al, achi’el taq k’ixk’olil: kape, cacao chuqa’ cardamomo.

Achi’el rutzijoxik ri k’amöl b’ey Alfredo Maul, ajk’ojb’al chuqa’ ajk’ak’a’ ruwachulew, ütz chik nikokisaj jun k’axk’olil ajfamilia pa jun nimaq’ij ch’utiramaj rumal ruk’ojlib’al. Chuqa’, man oyob’en ta chi k’o jun nim chirij, ruma chi rik’in jun ütz q’ij rik’in ch’amalil taq tzijqusaxik, yetikïr niwachinirisaj qa taq k’axk’olil pa xa b’a’ ruk’ojlib’al, ri’ nuto’ ri taq k’ayb’al pa ri canasta básica. Re re’ ninuk’ül chi re’ chi jun nimaq k’ulwachinïk, chuqa’ rumal ri’ toq yejalwachij ri k’uxaj ütz chuqa’ ajorganiko, yatikïr chuqa’ yesamäj pa taq ruwäch samaj kitzij taq ajilaj q’ij.

 

Rumalq’ij re taq samaj re’ nub’änïk, nimaläj, ri’ ja’ ri nuchajinirisaj ri ruwi’ retamanik k’uxaj ri ajwachib’al pa taq ajtinamit ch’iqän, rik’in ri q’axk’olil pan keb’ij k’ak’a’ taq k’uxaj pa qawa ch’akulal, chuqa’ pa jun ruk’ojb’al chik, nuya’ kojonem chi ke ri ajfamilia yataqik’ül chuqa’ ye’alajinïk ri k’axk’olil k’o chuwäch ri’.