TITZ'APÏJ
2238-3500
cmic-relacionespublicas@somoscmi.com

K'UTUNEM TAQ TZIJ (FAQS)

Pa Renace qataj k'axk'olib'a' richin k'aslemal ri ruwachulew chuqa' ri k'aslemal chi ke ri winaq pa jun rub'eyal k'uxasamaj. Qajaqäl, chuwäch ri qak'atzinajil, yatqak'ulmataj chi re ri taq k'utunem achi'el ri qasamaj chuqa' ri taq k'amik chi re niqaya' achi'el jun hidroeléctrica.

Tatz'ib'aj chi qeq'a'!

Ri qak'utunem taq tzij chi k'ïy nuk'utuj

Renace nutz'ët chuqa' nuq'ij ri taq proyékto richin kinuk'samajïx ko'öl q'ij rik'in taq ruk'u'x samaj k'axk'ol, k'a ri' niya' qitamab'al chi re ri amaq' richin taq tarifa k'uxasamaj chuqa' richin nikinamäx k'aslemal chuqa' ri rub'eyal samaj k'axk'ol.

Wakami yalan natz'ët re taq k'utunem chi rij ri qasamaj chuqa' ri ruk'u'x samaj k'axk'ol.

¿ACHIKE JUN HIDROELÉCTRICA?

Jun k'ojlib'äl hidroeléctrico jun sistema richin kinuk'samajïx energía k'axk'ol pa ri q'aq'al tzij ruk'ux ri k'axk'ol ja', rumal ri ruk'u'x samaj (energía potencial) pa jun b'ey ja' natüj.

Richin ninuk'samajïx energía k'axk'ol, ri taq hidroeléctrica yekamulaj ri patanïk o taq kasq'ol ja' tajin nitz'et, chuqa' toq niqasaj chi pan jun turbina hidráulica, re' nuya' ruxaq k'axk'ol chi re jun generador.

¿JAS RUB'EYAL NISAMÄJ JUN HIDROELÉCTRICA CHUQA' ACHIKE NIKAMON RI TAQ TINAMIT?

Ri rub'eyal nisamäj jun k'ojlib'äl nik'atzin pa ri amaq' akuchi' k'o. Renace jun proyékto hidroeléctrico pa Guatemala, richin ri ruk'u'x k'axk'ol pa CMI, jun ajk'axk'ol k'axk'ol (empresa Multilatina) aj Guatemala ri k'o ralk'wal.

Ri Complejo Hidroeléctrico Renace nuq'ij chi re ri k'aslemal San Pedro Carchá, ri rub'eyal taq Rutzijol qawinaq (Derechos Humanos) chuqa' ruk'u'x taq Ruwachulew pa ri ruwi'.

Richin re', tajin nuyäk, kajaw, wuqub' taq programa chi rij k'aslemal k'uxasamaj pa k'ïy q'ij, ri nitz'etonik chijun ruwach'ulew ruwach winaq, nikik'utuj pa jalajöj taq ruwäch ruwi' ri itzel k'axk'ol. Chuqa' nuto'on richin nikik'äm ki' ri taq rutz'etik k'amonem richin nikitz'ët chik ri ruwi' rupalem qach'och'.

¿AKUCHI' E K'O RI TAQ HIDROELÉCTRICA RENACE?

Ri taq k'ojlib'äl hidroeléctrica yetikïr yekokisaj ri ruk'u'x b'ey ja'; ruma re' k'o pa ri taq k'ojlem akuchi' jeb'ël nitz'et ri qasamaj ja'.

Pa ruwi' ri k'ojlib'äl hidroeléctrica Renace, e k'o pa ri ja' Cahabón, pa jun ruwach'ulew 21 kilómetros, pa ruwi' ri municipio San Pedro Carchá, departamento Alta Verapaz. Ri Complejo Hidroeléctrico Renace xa xe k'o pa re ja' Cahabón, man k'o ta taq na'oj richin nilitäj chik pa chik ruwachulew Alta Verapaz.

¿ACHIKE K'ATZINEL KAMÄN JUN HIDROELÉCTRICA RICHIN NIKISAMAJ GUATEMALA?

Ri taq hidroeléctrica k'atzinel yekimöl k'ïy taq permiso chuqa' taq ruk'amonel richin nisamäj. Chi ke re' yatikïr niqaya' b'i'aj:

o Taq na'oj pre-factibilidad
o Taq na'oj chi rij rutz'ilanem ruwachulew (impacto ambiental)
o Na'oj geológico-geotécnico
o Na'oj topográfico
o Na'oj hidrológico
o Taq rutzijol chuqa' junam na'oj chi kiwach ri taq tinamit k'o chupam
o Rutzijol q'ijul ruma ri Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales
o Rutzijol q'ijul ruma ri Comisión Nacional de Energía Eléctrica
o Rutzijol q'ijul ruma ri Ministerio de Energía y Minas
o Permiso richin nisamäj (construcción)
o K'amal (financiamiento)
o Ruk'isanik ri energía xkinuk'samaj pa ri Sistema Nacional de Energía

¿ACHIKE TAQ PERMISO CHUQA' TAQ LICENCIA K'O CHI RIJ RENACE RICHIN NIKISAMAJ PA GUATEMALA?

Pa ruwi' ri taq k'ojlib'äl hidroeléctrica Renace, ronojel ri taq na'oj xkek'ut pe richin nikimeq'aj ruma ri ministerio pa ruwachin, achi'el ri nimaläj tzij, ruma e taq proyékto jaqäl ki'.

Ri taq wuj chi rij rutz'etik ja' pa ja' Cahabón (Autorización para el Uso de Bienes de Dominio Público) xkya' ruma ri Estado de Guatemala, ruma ri Ministerio de Energía y Minas pa ri q'ij 1991 (Renace I, II, III, V) chuqa' 1994 richin Renace IV.

Ruma k'a b'i'aj xya' pe chik q'ij ri taq rutz'etik, chuwäch ri ratifikación ri Convenio 169 OIT ruma ri Estado de Guatemala pa 1997, man etaman ta chi k'o rutzijol richin na'oj q'atalaxik, nimaq'ij rik'in winaq (consulta previa e informada) pa re q'ij Renace.

Xa xe, pa ruwi' Renace xkib'an chik chi kiwäch ri taq tinamit taq ruwachinik rutzij, man xa chi kitzijol taq na'oj xa xe, xa xe chuqa' xeqa ri taq rutzil, k'o taq rutz'aqat kib'ano chi ke ri taq tinamit chi rij ri k'ojlib'äl chuqa' ri rutzijol ri proyékto.

¿ARUMA RI RENACE MAN NIKINIMALÖX ENERGÍA PA WINÄQ CHI'K, CHUQA' AKUCHI' NIYA' RI NIMAQ'IJ NIKISAMAJ?

Pa Guatemala, ri tzij k'axk'ol nuq'ij chi re ri tz'aqat k'axk'ol k'amk'u'x, ruma re' xusamajij kichinanem ri b'anöy samaj (generador), ri kamöl (transportista) chuqa' ri ruxaq ruk'amonem (distribuidor). Ronojel ri taq b'anöy energía pa Guatemala yetaluj ri energía xkinuk'samaj pa ri Sistema Eléctrico ri amaq'. K'ax tamäx, we ri b'anöy energía, nuya' chi niya' energía pa ruk'ojlem ruwi' ri proyékto, ri tzij man nuya' ta chi re re'.

Ruma ri tzij, jun b'anöy energía man yetikïr ta yeruk'amon ri energía pa winäq ruk'isib'äl, richin man yek'exäx ta taq qapeyal rik'in ruwi' ri k'amk'u'x. Ruma re', ri Hidroeléctrica Renace ronojel ri energía xkinuk'samaj nuyäk pe pa ri Sistema Interconectado de Guatemala, man xtik'o ta rik'in nikik'am ri energía chi pa winäq ruk'isib'äl.

¿ACHIKE RUB'EYAL RI RENACE XUYÄK QIB'ÄL RI TARIFA ENERGÍA K'AXK'OL?

Renace xupatikisaj chijun pa qak'ayij k'amöl qach'akulal, xkekitz'ib'aj PEG28 chuqa' PEG39, k'amonïk ruma ri taq ruxaq ruk'amonem EEGSA chuqa' ENERGUATE, k'utüx ruma ri Comisión Nacional de Energía Eléctrica (CNEE), k'a ruma re' xtiya' taq tarifa k'axkin nimak'ul qa kech ri ch'aqa' chik qatomanel.

Ruma re ruq'ij re rub'eyal k'ojlib'äl, ri qaya'oj energía xutulimäj k'ïy q'ij pa Guatemala; chi pa kaji' q'ij xuyäk chi re ri tarifa k'o chi ke ri winäq tz'aqat, chwechi' xkimül li 46% chi re ri winäq regulado.

¿ACHIKE RI RUXAQ SAMAJ JUN B'ANÖY ENERGÍA?

Ri ruxaq samaj jun b'anöy k'axk'ol ja ri kinuk'samaj ri taq proyékto generación energía, kinuk'samaj chuqa' kinuk'samaj ri taq k'ojlib'äl, ruma ri' ninuk'samaj energia chuqa' xa pe nutäq pa ri Sistema Nacional de Energía.

Pa Guatemala ri tzij nunimaj richin yeyakb'äl ri winäq tz'aqat k'axk'ol, ruma re' xesamajij chi kikojol ri taq ruxaq: b'anöy (generador), kamöl (transportista) chuqa' ruk'amonem (distribuidor).

¿LA RI TAQ HIDROELÉCTRICA YEK'AYEWAJ RI TAQ BEY JA'?

Manäq. K'a nab'ey yalan natikïr chi ri taq hidroeléctrica yekiq'ät ri taq q'aramaj xkital pa ja', ruma chi re' man yetikïr ta yekipas ri taq turbina pa rub'ey k'axk'ol. Ruma re', xa xe chi man yekemäj ta ja', xa xe yekiq'ät q'aramaj chuqa' q'ajjom richin chi ri ja' nijalwachij rub'ey chuwäch ri k'ojlib'äl.

Chuqa' jun chi ke ri taq rub'eyal generación ri man k'ïy ta chi k'ulb'äl. Ri ruwi' taq samaj chik'in nab'ey k'ij, ri nikokisaj q'atalanem pa ruwi' ruk'ojlem, ütz yetikïr yeqayäk rik'in taq programa qiqaya' che', qachajij ri ja' chuqa' qachajij k'aslemal ruwachulew.

Ri ja' Cahabón (achi'el k'ïy ja' pa Guatemala) k'o wi achi'el rutz'apixik ja' chi kitz'aqoma' ri taq municipio k'axk'ulin. Ri taq proyékto Renace yalan nikito'on ruk'amöl q'atal q'atalaj, ruma yeqaq'ät k'ïy taq q'aramaj ruwachulew pa ja' ri we man xkek'üt ta, xtitz'et pe pa lago de Izabal, xkeq'ayewaj ri k'uxasamaj k'ayewal pa rub'ey. Xa pa jun q'ij 2015 xkimöl 10 tonelada q'aramaj chijun.

¿LA RI TAQ HIDROELÉCTRICA YEQMULAJ O YEQAJÄL RI JA'?

Ri taq k'ojlib'äl hidroeléctrica man yekemäj ta ri ruk'u'x ja'; xa xe yeruk'äm ki' ri patanïk chuqa' ri kasq'ol ja'. Xke'atzija' pe ri 100% ja' xke'okisaj pa b'ey ja'.

Ri ja' nikik'oj pa ruxaq taq k'axk'ol (casa de máquinas) chikopina' majun k'axk'ol; xa xe ri k'ojlib'äl nokisaj ri ruk'u'x ja' richin nuk'waj ri turbina. Toq nitun pa ja' ri tz'ub'aj b'ey k'uxaj ja' (caudal ecológico), xtitzolin pa retal jachinäq chuqa' yalan k'oxol.

¿LA RI TAQ HIDROELÉCTRICA E K'AYEWAJ K'ASLEMAL RUWACHULEW?

Manäq, man kek'ayewaj ta k'aslemal ruwachulew. Chijun, ri energía hidráulica jun chi ke ri taq rub'eyal generación electricidad ri yalan ütz chi rij k'aslemal, rik'in ri eólica chuqa' ri solar.

Jeb'ël taq mul, ri Ministerio de Ambiente xok b'en pa ronojel ruwi' Renace richin yeqatz'ët taq auditoría pa ruwachulew chuqa' yeqatz'ët taq rub'eyal nisamäj. Rumal re' xkitz'ët chi ri ruk'isib'äl q'ij xel taq “cero hallazgos”, ri nitz'et chi ütz rub'eyal nisamäj chuqa' nimasäq rutz'aqat ri departamento ambiental Renace, ri tajin nuqasamajij ronojel ri taq rutz'etik k'aslemal chi rij k'uxasamaj ruwachulew, chuqa' nub'än taq programa richin chi xtiqatzolik k'aslemal pa ri ruwi'.

¿ACHIKE RI ENERGÍA RENOVABLE?

Energía renovable re jun chi ke ri taq energía ri xk'ulwachitäj pa taq sistema generación ri e ütz chi rij k'aslemal ruwachulew. Re taq sistema re' nikinuk'samaj energía pa ruwi' ri taq ruxe'el k'aslemal ri man xk'isöl ta chik o nikik'am b'a' pa ruwi' ri okisanem. Re taq ruxe'el re' nikik'oje' ri ruwachinel pa ruwi' k'aslemal.

E k'o jalajöj ruxe'el energía renovable achi'el:
o Hidráulica
o Eólica
o Solar / térmica
o Biomasa
o Biogás
o Marina / Mareomotriz
o Geotérmica

¿ACHIKE JUN HIDROELÉCTRICA?

Jun k'ojlib'äl hidroeléctrico ja jun sistema richin kinuk'samajïx energía k'axk'ol pa ruk'u'x b'ey ja' natüj, ruma ri ruk'u'x samaj (energía potencial) pa ja'.
Richin ninuk'samajïx energía k'axk'ol, ri taq hidroeléctrica ye'okisaj ri patanïk o kasq'ol ja' tajin nitz'et, chuqa' toq niqasaj chi pan jun turbina hidráulica, re' nuya' ruxaq k'axk'ol chi re jun generador.

¿ACHIKE NIKB'ÄX QATINAMIT ACHI'EL HIDROELÉCTRICA RUK'IJ RI ENERGÍA XQANUK'SAMAJ?

Ronojel ri taq b'anöy energía pa Guatemala, yeqaya' pe ri energía xkinuk'samaj pa ri sistema eléctrico ri amaq'. Ruma ri tzij, jun b'anöy energética man nitikïr ta yeruk'amon ri energía pa winäq ruk'isib'äl, richin man yek'exäx ta taq b'eyal pa ri k'amk'u'x.

¿ARUMA MAN NIKINIMALÖX TA ENERGÍA CHAB'ÄN XE QI'?

We ri b'anöy energía nawajo' niya' energía pa ruk'ojlem ruwi' ri proyékto, ri tzij man nokisaj ta, ruma man tikirel ta yeruk'amon chi pa winäq ruk'isib'äl. Rumal re', ri b'anöy man nitikïr ta niyakon qachajin ri distribución energía.
Pa Guatemala ri tzij nunimaj ri winäq tz'aqat k'axk'ol, ruma re' xesamajij chi kikojol: b'anöy, kamöl chuqa' ruk'amonem.

¿ACHIKE RI RUXAQ SAMAJ JUN B'ANÖY ENERGÍA?

Ri ruxaq samaj jun b'anöy ja chi kinuk'samaj projekto energía, kinuk'samaj chuqa' kinuk'samaj ri k'ojlib'äl richin nikisamaj k'axk'ol, ruma ri' nitz'ët chi nutäq ri energía pa ri Sistema Nacional de Energía. Pa Guatemala ri tzij nunimaj chi re ri winäq tz'aqat, ruma re' xesamajij chi kikojol b'anöy, kamöl chuqa' ruk'amonem.

¿LA RI TAQ HIDROELÉCTRICA YEK'AYEWAJ RI TAQ BEY JA'?

Manäq. Yalan chik nitz'et chi ri taq hidroeléctrica yekiq'ät ri taq q'aramaj xkital pa ja', ruma chi re' man yetikïr ta yekipas pan turbina pa rub'ey generación energía. Ruma re', man yekemäj ta ja', xa xe yekiq'ät q'aramaj chuqa' q'ajjom richin chi ri ja' nijalwachij rub'ey.

Chuqa' jun chi ke ri rub'eyal generación ri man k'ïy ta chi k'ulb'äl. Ri ruwi' nab'ey k'ixlanem pa ruwi' ruk'ojlem, tikirel yeqayäk rik'in taq programa reforestación, rub'anik ja', chuqa' qachajij k'aslemal ruwachulew.

¿LA RI TAQ HIDROELÉCTRICA YEQEMÄJ JA'?

Ri taq k'ojlib'äl hidroeléctrica man yekemäj ta ri ruk'u'x ja'; xa xe yeruk'äm ki' ri patanïk chuqa' kasq'ol ja'. Xke'atzija' pe ri 100% ja' xke'okisaj pa b'ey ja'.

¿LA RI TAQ HIDROELÉCTRICA E K'AYEWAJ K'ASLEMAL RUWACHULEW?

Manäq. Ri taq hidroeléctrica man yek'ayewaj ta k'aslemal ruwachulew; ri energía hidráulica jun chi ke ri taq rub'eyal generación utz, junam rik'in ri eólica chuqa' solar.

¿ACHIKE K'ATZINEL NIKIMÖL JUN HIDROELÉCTRICA RICHIN NIKISAMAJ PA GUATEMALA CHUQA' ACHIKE NIKIK'UL RI TAQ PERMISO?

Ri taq hidroeléctrica k'atzinel yekimöl k'ïy taq permiso chuqa' taq ruk'amonel richin nisamäj. Ke ri' yatikïr niqatz'ët:

o Na'oj pre-factibilidad
o Na'oj impacto ambiental
o Na'oj geológico-geotécnico
o Na'oj topografía
o Na'oj hidrología
o Taq rutzijol chuqa' niya' ki' chuwäch ri taq tinamit chupam
o Rutzijol q'ijul ruma Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales
o Rutzijol q'ijul ruma Comisión Nacional de Energía Eléctrica
o Rutzijol q'ijul ruma Ministerio de Energía y Minas
o Permiso construcción
o K'amal
o Ruk'isanik ri energía pa Sistema Nacional de Energía

¿ACHIKE RI ENERGÍA RENOVABLE?

Energía renovable ja ronojel ri energía xk'ulwachitäj pa sistema generación ri ütz chi rij k'aslemal ruwachulew. Re taq sistema re' nikinuk'samaj energía pa ruxe'el k'aslemal ri man xk'isöl ta chik o nikik'am b'a' pa ruwi' rokisanem, chuqa' nikiwachinaj ri ruwachinel k'aslemal.

E k'o jalajöj ruxe'el energía renovable achi'el:
o Hidráulica
o Eólica
o Solar / térmica
o Biomasa
o Biogás
o Marina / mareomotriz
o Geotérmica