¡Ri Quetzal k’o pa k’ayewal!

Ri qak’utunik b’ey richin rujikomal

28

Noviembre 2016
Rujikomal ri qamolo’k qak’atz’ital

Renace, ri Complejo hidroeléctrico, k’o kik’in k’ïy taq proyecto e k’o pa ruwi’ ri Río Cahabón, pa San Pedro Carchá, Alta Verapaz. Jun chi ke re’ ja ri "Rujikomal ri Quetzal", ri achi’ nimatz’ib’ chi re Guatemala. Ri rutzijoj ja’ ri nichajinäx ri k’ojlib’al quetzal, ruma ri na’ojisanem chi rij ri ruwäch re achi’, chuqa’ rujikomal chuqa’ ruchajinem ruk’ojlib’al.

Ri quetzal aj Guatemala, achi’ k’amaya’l chi re ri familia trogones, k’atzinel nrajo’ ruma chi tajin nuchajinirisaj ri ruk’ojlib’al, ruma ri ch’akulal chuqa’ rujotöl ruwäch saqirisanem.

“K’o nïm qak’ulmatajem chi kij ri aj Guatemala chi re ri qamoloj ja jun nimaq’ q’oloj che’; chwe nub’anik, xa b’a’ tajin neq’at re ri q’oloj taq k’iche’ chuwäch.” Pablo Bolaños, b’ioloj

Quetzal tajin nuq’ät, Verapaces

¿Achike rub’eyal nisamäj re proyecto re’?

Ri ruwachib’al q’ij chi re’ nuchajij ri e qajowab’äl k’ïy chuqa’ k’atzinel richin chi ri Quetzal yekamaj awan. Jun ruk’ojb’al nïm q’ij (ojeb’ juna’), pa ruwach’och’ amaq’el, junam kik’in CONAP (Consejo Nacional de Áreas Protegidas) chuqa’ ACCN (Asociación Científica para la Conservación de la Naturaleza). Xk’utun pa oxi’ taq ruwäch:

  • ‍Nab’ey ruwäch: taq rub’eyal aq’ojom

Ri rutzijoj ja’ ri ninuk’üt jun rutzub’al k’ulmatajem chi kij ri taq k’ojlib’al re achi’ nimatz’ib’, rumal jun na’ojisanem chuwäch ri taq rub’eyal aq’ojom.

“Rik’in re rub’eyal re’ yatikïr niqetamaj chi rij ri Quetzal, akuchi’ man k’atzinel ta chi nutzil taq oyonib’äl, niqak’ül chuqa’ man k’atzinel ta chi yatk’oje’ pa k’ojlib’äl; ruma e taq rusamajib’al yonil yetz’ët chuqa’ yetz’ib’äx, man xketetz’a’ ta.” Pablo Bolaños, b’ioloj

  • Rukab’ ruwäch: program richin Rujikomal ri quetzal

Pa re ruwäch re’ ri proyecto, xtikisimaj jun program richin "Rujikomal ri Quetzal", pa jalajöj taq ruwi’ ruk’ojlib’al, ri ruk’wayöl kik’in: ruchajinem ruk’ojlib’al, jun rutzub’al k’ayewal, ruxe’el rujik’wanik pa kikojol re taq quetzal pa ruk’ojlib’al (reproducción ex situ) chuqa’ jun rutzub’al ajgenetik.

  • Rox ruwäch: tijonik chi rij ruwachulew

Richin chi ri k’ak’a’ rub’eyal nisamäj re qasamaj re’, k’atzinel chi ri k’ulmatajem chuqa’ rujikomal ri achi’ nimatz’ib’ ja nïm. Renace nuto’ richin ri’ ri ruwachib’al k’ojlib’äl 46 hectáreas. K’o taq ajq’ijab’äl ri yerukäm ri ruwi’ ruwachib’al, man yekiya’ ta q’ij chi re winaqi’ kitz’ilaj ri ch’i’ ch’ich’ chuqa’ ri ch’ich’ q’ij, ruma nikokisaj ri taq rub’eyal tijonik chi rij ruwachulew.

Ruch’utinirisaxik pa ruwi’ ri taq rutzijol